รองเท้ากีฬา ซานต้าคลอส และสลัด: ว่าด้วย (เทพีแห่ง) ชัยชนะ

วันนี้ (22 พฤษภาคม 2565) เป็นวันที่ชาวกรุงเทพฯ จำนวนมากตั้งหน้าตั้งตารอ เพราะเป็นครั้งแรกในรอบ 9 ปีที่จะได้เข้าคูหาเลือกผู้ว่าฯ เป็นของตนเอง ทั้งยังเป็นวันที่เราจะได้รู้บทสรุปผลการเลือกตั้งครั้งที่ดุเดือดที่สุดครั้งหนึ่ง หลังจากที่ผู้สมัครเดินสายหาเสียงประกาศนโยบายมาราว 2 เดือน

แต่ไม่ว่าผลคะแนนจะออกมาเป็นอย่างไร ในท้ายที่สุดก็ย่อมต้องมีผู้ลงรับสมัครคนหนึ่งที่เทพีแห่งชัยชนะโปรยยิ้มให้

สัปดาห์นี้ Word Odyssey จะขอพาไปดูศัพท์ 5 คำที่เกี่ยวข้องกับเทพีแห่งชัยชนะ เพื่อเป็นการต้อนรับผู้ชนะการเลือกตั้งผู้ว่าฯ กทม. ในครั้งนี้

Nike

เราอาจคุ้นชินกับชื่อ Nike ในฐานะยี่ห้อรองเท้ากีฬาเจ้าของสโลแกน Just Do It. แต่อันที่จริงแล้ว ชื่อนี้มาจากชื่อเทพีไนกี้ ผู้เป็นบุคลาธิษฐาน (personification) ของชัยชนะในเทพปกรณัมกรีก หรือเทียบเท่าได้กับเทพีวิกตอเรีย (Victoria) ของชาวโรมัน

เทพีองค์นี้เป็นลูกของเทพไททันพัลลัส (Pallas) และเทพีสติกซ์ (Styx) ผู้เป็นเทพีประจำแม่น้ำสายหนึ่งในยมโลก ปกติแล้วในงานศิลปะทั้งภาพวาดและประติมากรรมจะปรากฏว่ามีปีก เช่นที่เห็นได้ในรูปปั้นเทพีไนกี้แห่งซาโมเธรซ (Nike of Samothrace) ที่แสนโด่งดัง (ซึ่งปีกของเทพีไนกี้เป็นแรงบันดาลใจเบื้องหลังโลโก้ Swoosh ของยี่ห้อไนกี้ด้วย) ส่วนในมือมักถือสัญลักษณ์แห่งชัยชนะ เช่น พวงหรีดจากใบลอเรล (laurel) ที่ไว้สวมบนหัวของผู้ชนะ

ทั้งนี้ เรามักจะเห็นเทพีไนกี้ปรากฏอยู่ในอุ้งมือของมหาเทพซุส (Zeus) ในภาคที่เรียกว่า Zeus Nikephoros (หมายถึง ซุสผู้ถือเทพีแห่งชัยชนะ) เช่น รูปปั้นซุสในวิหารแห่งซุสที่เมืองโอลิมเปียที่ทำด้วยทองและงาช้าง (chryselephantine) และเป็นหนึ่งในเจ็ดสิ่งมหัศจรรย์ของโลกในยุคโบราณ หรือไม่อย่างนั้นก็มักปรากฏอยู่เคียงข้างเทพีอธีนา (Athena) ผู้อุปถัมภ์เมืองเอเธนส์ เรียกว่า Athena Nike แบบที่มีวิหารในอะโครโพลิสในกรุงเอเธนส์

Santa Claus

ชื่อของชายเคราเฟิ้มในชุดแดงที่โผล่มาช่วงวันคริสต์มาสในภาษาอังกฤษนี้ มีที่มาจากชื่อ Sante Klaas ในภาษาดัตช์ ซึ่งกร่อนมาจาก Sinter Niklaas อีกทีและเทียบได้กับ Saint Nicholas (นักบุญนิโคลัส) ในภาษาอังกฤษนั่นเอง

นักบุญคนนี้ถูกโยงกับซานต้าคลอสที่นำของขวัญไปมอบให้แก่เด็กๆ เพราะเป็นนักบุญที่ขึ้นชื่อเรื่องความใจบุญสุนทาน ชอบช่วยเหลือผู้ยากไร้

หากดูผิวเผินแล้ว ชื่อของชายคนนี้ไม่น่าดูเกี่ยวข้องกับไนกี้ผู้เป็นเทพีชัยชนะได้เลย แต่หากเราเจาะลงไปที่ชื่อของนักบุญนิโคลัส จะพบว่าชื่อนี้มาจากชื่อ Nikolaos ในภาษากรีก แปลว่า ชัยชนะของประชาชน ประกอบจาก Nike ที่แปลว่า ชัยชนะ แบบที่เราเห็นไปก่อนหน้านี้ และ laos ที่แปลว่า ประชาชน ซึ่งเป็นที่มาของคำว่า lay ที่แปลว่า ฆราวาส คนทั่วไป แบบที่เจอในคำว่า layman หรือ layperson ที่แปลว่า ฆราวาส หรือ คนธรรมดานอกวงการ

Niçoise salad

สลัดนีซัวส์เป็นสลัดที่มีต้นกำเนิดจากเมืองนีซ (Nice) ในประเทศฝรั่งเศส (จริงๆ เราพอบอกได้จากชื่อ เพราะคำว่า Niçoise เป็นคำคุณศัพท์ของชื่อเมืองนี้) มีส่วนประกอบเป็นมะเขือเทศ ไข่ต้ม มันฝรั่ง มะกอก ปลาทูน่า ถั่วแขก ราดด้วยน้ำสลัดวินิเกร็ต

ส่วนที่ว่าสลัดชนิดนี้เกี่ยวข้องกับเทพีชัยชนะอย่างไร เราอาจจะต้องย้อนกลับไปในช่วงศตวรรษที่ 4 ก่อนคริสตกาล ในเวลานั้น ชาวกรีกที่มาตั้งอาณานิคมชื่อมาสซาเลีย (Massalia) ในฝรั่งเศส (ซึ่งกลายมาเป็นเมืองมาร์แซย์ (Marseilles) ในปัจจุบัน) ได้ยกทัพไปตีชาวลิกูเรียน (Ligurians) ที่เป็นเผ่าบ้านใกล้เรือนเคียงกันจนแตกพ่ายและตั้งเมืองใหม่ขึ้นมาในบริเวณนั้น และเพื่อเป็นอนุสรณ์แก่ชัยชนะในครั้งนี้ จึงตั้งชื่อเมืองนี้ว่านิคายอา (Nikaia) ตามชื่อไนกี้ เทพีแห่งชัยชนะ ซึ่งในเวลาต่อมาก็ค่อยๆ เพี้ยนจนกลายมาเป็นชื่อเมืองนีซ (Nice) และกลายมาเป็นคำว่า Niçoise ที่อยู่ในชื่อสลัดนี้นั่นเอง

Bunny

ชื่อคนในภาษาอังกฤษหลายๆ ชื่อที่เราคุ้นเคยกัน อันที่จริงแล้วอาจเป็นชื่อเล่นที่ย่อมา (hypocorism) จากชื่อเต็มที่ยาวกว่านั้น เช่น Bob ย่อมาจาก Robert หรือ Beth ย่อมาจาก Elizabeth

อีกชื่อหนึ่งที่เป็นชื่อเล่นที่ย่อมาเหมือนกันและมีความเกี่ยวข้องกับเทพีชัยชนะก็คือชื่อ Bunny ซึ่งปัจจุบันเราอาจไม่ค่อยได้เห็นเท่าไหร่ เพราะเป็นชื่อเล่นของชื่อเต็มที่โบราณหน่อย นั่นก็คือ Berenice หรือ Bernice

ชื่อนี้มาจากชื่อ Berenike ในภาษากรีกโบราณ หมายถึง ผู้ถือชัยชนะ มาจากกริยา phero แปลว่า ถือ แบก รวมกับ Nike ที่เป็นชื่อของเทพีแห่งชัยชนะ

ที่น่าสนใจก็คือ ชื่อนี้ยังค่อยๆ แผลงมาจนกลายเป็นชื่อ Veronica ที่เราอาจจะยังพอได้ยินบ้างในปัจจุบัน และเป็นที่มาของชื่อเล่น Vera และ Ronnie ด้วย

Victorian

ในขณะที่ชาวกรีกมีเทพีไนกี้ (Nike) ชาวโรมันก็มีเทพีวิกตอเรีย (Victoria) ที่เทียบเคียงกันได้ และเนื่องจากเทพีองค์นี้เป็นบุคลาธิษฐานของชัยชนะเช่นกัน ชื่อของเทพีองค์นี้จึงเป็นที่มาของคำต่างๆ ในภาษาอังกฤษที่เกี่ยวกับชัยชนะด้วย เช่น victory (ชัยชนะ) และ victor (ผู้ชนะ)

นอกจากนั้น ชื่อของเทพีองค์นี้ยังเป็นที่มาของชื่อสมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรีย (Queen Victoria) ซึ่งครองราชย์ตั้งแต่ ค.ศ. 1837 ถึง 1901 ทำให้ยุคดังกล่าวได้ชื่อเรียกว่า ยุควิกตอเรียน (Victorian era) ด้วย และเนื่องจากผู้คนมักมองว่ายุคดังกล่าวเป็นยุคที่คนหมกมุ่นกับมาตรฐานทางศีลธรรม (ทั้งที่อาจจะไม่จริงทั้งหมดเลยเสียทีเดียว) ทำให้คำคุณศัพท์ Victorian ถูกนำมาใช้ในความหมายว่า เคร่งศีลธรรม เช่น Victorian attitudes towards sex คือ ทัศนคติที่มองว่าเรื่องเพศเป็นเรื่องที่ไม่ควรพูดคุยอย่างเปิดเผย คนควรรักนวลสงวนต่อและมีเพศสัมพันธ์กับคู่สมรสเท่านั้น

บรรณานุกรม

http://oed.com/

Addis, Ferdie. Opening Pandora’s Box: Phrases We Borrowed from the Classics and the Stories behind Them. Michael O’ Mara Books: London, 2010.

American Heritage Dictionary of the English Language

Ayto, John. Word Origin: The Hidden Histories of English Words from A to Z. 2nd ed. A&C Black: London, 2008.

Hamilton, Edith. Mythology: Timeless Tales of Gods and Heroes. Grand Central Publishing: New York, 1999.

March, Jenny. The Penguin Book of Classical Myths. Penguin Books: London, 2009.

Merriam-Webster Dictionary

Oxford Advanced Learners’ Dictionary

Shorter Oxford English Dictionary

The Merriam-Webster New Book of Word Histories. Merriam-Webster, 1991.