หากพูดถึงจุดกำเนิดของเจ้าลัทธิ ตามตำราคัมภีร์เส้นทางสู่เจ้าลัทธิ คำว่า เจ้าลัทธิ (Cult leader) หมายถึง บุคคลหรือกลุ่มบุคคลที่เป็นศูนย์กลางที่ครอบครองอำนาจเบ็ดเสร็จ โดยมีองค์ประกอบสำคัญในการประกอบฐานรากคือ ‘ความเชื่อ’ ที่ผู้ติดตามหรือสาวกเชื่อว่า เจ้าลัทธิเป็นบุคคลเหนือมนุษย์ที่มีความสามารถพิเศษ 

ดังนั้นเมื่อความเชื่อหรือคำสอนจึงต้องมีเจ้าลัทธิเป็นศูนย์กลาง เปรียบเหมือนพระเจ้าบนโลกมนุษย์ โดยเจ้าลัทธิจะต้องบารมี (Charisma) บางอย่าง ซึ่งอำนาจบารมีที่ว่านั้นคือ ความชอบธรรมอย่างหนึ่งที่ช่วยเชื่อมโยงหรือดึงดูดเหล่าสาวกให้เข้าหา ซึ่งเราอาจจะเห็นลัทธิมากมายซึ่งจะเป็นลัทธิอะไรก็ได้ เช่น ลัทธิแห่งการหลุดพ้น และลัทธิแห่งความสำเร็จ 

เส้นทางในการเข้าสู่ลัทธิอาจเกิดกับใครก็ได้ อาจจะเริ่มจากการที่คุณกำลังรู้สึกว่า ไม่มีความสุขในชีวิต กำลังสิ้นยินดี ไม่พบความหมายในชีวิต หรือกำลังเผชิญหน้ากับความจริงที่โหดร้ายอยู่ ความเปราะบางเหล่านี้ทำให้คุณเริ่มหันเข้าหาความเชื่อเพื่อปลอบประโลมจิตใจ เป็นภาวะที่จิตใจไม่อยู่นิ่งวิ่งออกเดินทางและมองหาอะไรบางอย่าง จนมาเจอกับใครคนหนึ่งที่บอกคุณว่า “เรามีทางออกให้นะ” 

คุณอาจรู้สึกมีกำลังใจขึ้นทันทีเหมือนเห็นแสงสว่างที่ปลายอุโมงค์ เมื่อนั้นคุณก็จะตกอยู่ใต้การครอบงำกายใจ เรียบร้อย คุณโดนตกแล้ว ผู้ที่จิตใจไม่มั่นคงมักติดอยู่ในกับดักแห่งเจ้าลัทธิ ซึ่งก็มีผลการวิจัยชี้ให้เห็นว่า ผู้ติดตามทั้งหลายที่เคยตกอยู่ในลัทธิประหลาดในอดีตล้วนเป็นผู้ที่มีประสบการณ์ชีวิตที่ไม่สวยงามนัก 

หากจะบอกว่าเจ้าลัทธิเก่งเรื่องเล่นกับใจคนก็คงไม่ผิด ดังนั้นจึงจำเป็นต้องมองลึกถึงสิ่งที่เป็นพื้นฐานในองค์ประกอบของการเป็นเจ้าลัทธิ นั่นก็คือ ‘ความเชื่อ’ ที่เป็นองค์ประกอบสำคัญที่สุด เพราะหากปราศจากซึ่งความเชื่อ การดำรงอยู่ของลัทธิใดๆ ก็ยากที่จะประสบความสำเร็จ 

ในบทความนี้จะไม่ได้รวมถึงความเชื่อที่เป็นลัทธิทางศาสนาที่เป็นศาสนาหลัก แต่อาจจะเป็นเรื่องของความเชื่อในลัทธิอื่นที่แตกแขนงมาจากศาสนา เรื่องอะไรก็ได้ที่จินตนาการของมนุษย์จะเดินทางไปถึง 

เมื่อความเชื่อก่ออาชญากรรม

ดังที่กล่าวไว้ในตอนต้นว่า ลัทธิอาจจะเป็นความเชื่อเรื่องอะไรก็ได้ อย่างเช่นในบ้านเรา ลัทธิพระบิดาหรือการเชื่อมจิต ก็เป็นตัวอย่างหนึ่ง ในทั่วทุกมุมโลกเราอาจจะเจอลัทธิที่สุดโต่ง ทั้งน่ากลัวและแสนประหลาด โดยตัวความเชื่อไม่ได้ก่ออาชญากรรมโดยตัวมันเอง แต่เป็นคนที่เชื่อต่างหาก ที่ทำให้เกิดขึ้น ยกตัวอย่างลัทธิที่มีการก่ออาชญากรรมที่น่าสะพรึงกลัวที่เคยมีบนโลกนี้ ซึ่งผลลงเอยของลัทธิเหล่านี้จบไม่สวยสักราย

ลัทธิ Love has won1 ในประเทศสหรัฐอเมริกา โดยเจ้าลัทธิคือ เอมี คาร์ลสัน (Amy Carlson) หรือที่เรียกกันว่า ‘พระแม่เจ้า’ พระแม่เจ้าเคลมตัวเองมีอายุมาแล้วกว่า 1.9 หมื่นล้านปี เกิดใหม่มาแล้ว 534 ครั้ง เคยเกิดเป็นพระเยซู, คลีโอพัตรา, มาริลีน มอนโร, โจนออฟอาร์ก และสรรพคุณของเธอมีอยู่ว่า เธอสามารถพาสาวกกว่า 1.44 แสนคนทะลุไปยังมิติที่ 5 ได้ เธอสามารถรักษาโรคมะเร็งและสื่อสารกับเทวดาได้ แต่ท้ายที่สุดลัทธินี้ปิดฉากลงด้วยการที่เอมี คาร์ลสัน ถูกฆาตกรรมโดยสาวกทั้ง 7 คนของเธอ

โอมชินริเกียวหรือลัทธิโอม2  ในปี 2527 ลัทธินี้อยู่ที่ประเทศญี่ปุ่น มีเจ้าลัทธินามว่าโชโกะ อาซาฮารา (Shoko Asahara) ที่จุดเริ่มต้นเกิดจากคลาสสอนโยคะเล็กๆ ที่ไม่น่าเชื่อว่า ลัทธินี้จะเติบโตอย่างรวดเร็วจนมีผู้ติดตามทั้งในและนอกประเทศญี่ปุ่น ที่อาจมีมากกว่า 5 หมื่นคน และแน่นอนว่า ไม่มีใครคาดคิดว่าหลังจากก่อตั้งในอีก 11 ปีต่อมา โอมชินริเกียวจะกลายเป็นลัทธิสุดสะพรึงที่ก่อให้เกิดการสังหารหมู่ในประเทศญี่ปุ่น 

โอมชินริเกียวมีความเชื่อเกี่ยวกับวันสิ้นโลกที่มาจากการพยากรณ์ของเจ้าลัทธิว่า ทุกคนบนโลกนี้จะต้องตายทุกคน ยกเว้นแต่สมาชิกโอมชินริเกียว แน่นอนคำพยากรณ์ทั้งหลายนี้อุปโลกน์ขึ้นมาทั้งนั้นและไม่มีวันจะเป็นจริงขึ้นมาได้ 

ดังนั้นเจ้าลัทธิจึงต้องทำอะไรบางอย่างเพื่อให้คำทำนายของตนเป็นจริง จึงเป็นที่มาของกระบวนการวันสิ้นโลกที่สมาชิก 5 คนมีการเตรียมการมาอย่างดี ผลิตก๊าซพิษซาริน (Sarin) ที่ไม่มีสีไม่มีกลิ่น และปล่อยก๊าซนี้ในขบวนรถไฟ จนทำให้คร่าชีวิตผู้คนไปกว่า 13 คน บาดเจ็บอีกกว่า 6,000 คน ลัทธินี้เป็นที่สะเทือนขวัญไปทั้งโลกและตอนจบของลัทธินี้คือ การประหารชีวิตเจ้าลัทธิและสมาชิก 12 คนในปี 2561

แมนสันแฟมิลี่ (สหรัฐอเมริกา)3 ถือกำเนิดขึ้นโดย ชาร์ล แมนสัน (Charles Manson) ในปี 2503 แมนสันในวัยเด็กก่อนจะมาเป็นเจ้าลัทธิ เติบโตมากับปัญหาครอบครัว เขาต้องเผชิญการถูกกลั่นแกล้งและทอดทิ้งจากแม่ที่ติดคุกในคดีขโมยของ แต่แมนสันเกิดมาพร้อมพรสวรรค์อย่างหนึ่ง คือเขามีทักษะการพูดโน้มน้าวใจ การพูดจาน่าฟัง พูดแต่สิ่งที่คนฟังอยากจะฟัง พรสวรรค์ทำให้เด็กสาวที่เปราะบางและมีปมในชีวิตจำนวนมากพากันติดสอยห้อยตามเขา หญิงสาวเหล่านั้นเชื่อว่า แมนสันคือพระเจ้ากลับชาติมาเกิด และพวกเธอถูกล้างสมองทุกวันว่า สงครามระหว่างเชื้อชาติกำลังจะเกิดขึ้นแล้ว 

ความเก่งกาจในการใช้คำพูดบวกกับช่วงเวลาที่กำลังระส่ำระสายในสหรัฐฯ จากเหตุการณ์ลอบฆ่าบุคคลสำคัญอย่าง จอน เอฟ. เคเนดี้ (John Fitzgerald Kennedy) ทำให้เกิดทฤษฎีสมคบคิดมากมาย ในช่วงเวลาที่อ่อนไหวนี้เองแมนสันก็เป่าหูสาวกของเขาให้ไล่ฆ่าคนกว่า 9 คน กลายเป็นการฆาตกรรมต่อเนื่อง เพราะเชื่อว่าเหยื่อเหล่านี้จะทำให้สงครามปะทุขึ้นมา แมนสันและเหล่าสาวกถูกจับกุมในที่สุด และถูกศาลสั่งจำคุกตลอดชีวิต

ลัทธิฆ่าตัวตายหมู่ของสาธุคุณจิม โจนส์4 ผู้ก่อตั้งอาณาจักรโจนส์ทาวน์ ดินแดนยูโทเปียที่ทุกคนเท่าเทียมกัน โดย จิม โจนส์ (Jim Jones) ในภาพลักษณ์ของนักเทศน์ที่น่าเคารพ มีกุศโลบายต่อต้านการเหยียดสีผิวและต่อต้านการฆ่าตัวตาย แต่ใครจะคิดว่าวันหนึ่งโจนส์จะกลายเป็นผู้อยู่เบื้องหลังการจัดการสังหารหมู่เหล่าสาวก 918 คน โดย 304 คนเป็นเยาวชนที่ยังไม่บรรลุนิติภาวะด้วยซ้ำ หลังทุกคนได้ดื่มเครื่องดื่มผสมไซยาไนด์เพื่อฆ่าตัวตายหมู่ 

แนวคิดที่อยู่เบื้องหลังของการฆ่าตัวตายหมู่ของลัทธินี้ คือการที่สาวกต้องซ้อมตายเพื่อว่าทุกคนจะได้ไม่ถูกฆ่า และถ้าหากจะต้องตายพวกเขาขอตายพร้อมกันด้วยน้ำมือของตัวเอง แล้วเมื่อนั้นวิญญาณของทุกคนจะรวมเป็นหนึ่ง โจนส์ฆ่าตัวตายไปพร้อมกับเหล่าสาวกของเขา โดยที่ตำรวจเชื่อว่าเขายิงตัวตายหลังจากที่ตรวจสอบแล้วว่า สาวกทุกคนถึงแก่ความตายเป็นที่เรียบร้อยแล้ว

ความเชื่อที่อยู่เบื้องหลังลัทธิเหล่านี้อาจฟังดูเป็นเรื่องเหนือจริง แต่มันเคยเกิดขึ้นจริง ซึ่งเราต้องเข้าใจก่อนว่า ความเชื่อเป็นเรื่องของวิจารณญาณส่วนบุคคลและเป็นเรื่องละเอียดอ่อน เพราะทุกคนมีประสบการณ์ชีวิตที่ไม่เหมือนกัน เจ้าลัทธิต้องเก่งในเรื่องการเล่นกับใจคน เพราะการที่คนเลือกจะเชื่อเรื่องหนึ่ง ไม่ได้เกิดขึ้นเพียงหลับฝัน แต่ล้วนข้ามผ่านเวลาในการประกอบสร้าง และเมื่อมันเกิดขึ้นแล้ว เราก็ควรจะพิจารณาถึงบทเรียนจากเรื่องอันน่าหดหู่นี้ เพื่อไม่ให้เกิดขึ้นซ้ำอีก 

คำถามก็คือ กฎหมายในปัจจุบันที่มีอยู่เพียงพอแล้วหรือยัง 

กฎหมายอยู่ตรงไหนในองคาพยพนี้?

ในทางกฎหมายระหว่างประเทศ ตามหลักสิทธิมนุษยชนอันเป็นแนวทางในการปฏิบัติของรัฐในการรับรองสิทธิของประชาชน ให้การรับรองเกี่ยวกับเสรีภาพในการนับถือศาสนา ที่ทุกคนมีสิทธิในอิสรภาพแห่งความคิด มโนธรรมและศาสนา ทั้งนี้ สิทธินี้รวมถึงอิสรภาพในการเปลี่ยนศาสนาหรือความเชื่อและอิสรภาพในการแสดงออกทางศาสนาหรือความเชื่อของตน การสอน การปฏิบัติ การสักการบูชา และการประกอบพิธีกรรมสามารถทำได้ ไม่ว่าจะโดยลำพังหรือในชุมชนร่วมกับผู้อื่นและในที่สาธารณะหรือส่วนบุคคล 

ดังนั้นแล้ว การมีความเชื่อและเข้าเป็นสมาชิกในลัทธิใดๆ ตามที่ตนยึดมั่นย่อมเป็นไปตามหลักการที่มีการรับรองว่าทำได้อยู่แล้ว แต่ในทางกลับกันจากตัวอย่างจะเห็นว่า หลายลัทธิในอดีตเข้าไปพัวพันกับการก่ออาชญากรรม ไม่ว่าจะเป็นอาชญากรรมที่กระทำต่อชีวิต อาชญากรรมทางเศรษฐกิจ อาชญากรรมทางเพศ กระทบต่อความปลอดภัยสาธารณะ ดังนั้นจะมีมาตรการอย่างไรที่เหมาะสม 

ปัจจุบันในประเทศไทยยังไม่มีกฎหมายเฉพาะ แต่จะปรับใช้กับหลักกฎหมายทั่วไป เช่น เจ้าลัทธิที่หลอกลวงผู้อื่น การหลอกลวงผู้อื่นจะเป็นความผิดฐานฉ้อโกง เมื่อได้แสดงข้อความอันเป็นเท็จหรือปกปิดความจริง และการหลอกลวงนั้นทำให้ได้มาซึ่งผลประโยชน์ต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นตัวเงินหรือทรัพย์สิน หรือหากเป็นการหลอกลวงระดับสาธารณะ ก็สามารถนำไปปรับใช้กับความผิดฐานฉ้อโกงประชาชน ซึ่งเป็นความผิดที่โทษหนักขึ้น หรือหากเป็นกรณีของแมนสันแฟมิลี่ ที่ล่อลวงสาวกให้ไปฆ่าผู้อื่น หากเกิดเหตุขึ้นในประเทศไทย ตามกฎหมายไทยก็สามารถปรับใช้ในความผิดฐานฆ่าผู้อื่นในฐานะผู้ใช้ที่ยุยงส่งเสริมให้ผู้อื่นกระทำความผิด ซึ่งจะเห็นได้ว่า จะปรับใช้เป็นรายกรณีไปตามหลักกฎหมายทั่วไป รวมถึงหากมีความเสียหายเกิดขึ้นสามารถเรียกค่าเสียหายในทางละเมิดได้ 

เหตุที่ยังไม่มีกฎหมายเฉพาะอาจจะด้วยส่วนหนึ่งคือ เป็นหลักการที่ขัดต่อหลักมนุษยชนที่เปิดกว้างให้ทุกคนเลือกที่จะนับถือศาสนาหรือมีความเชื่อต่อเรื่องใด การออกกฎหมายเพื่อเป็นมาตรการในเชิงป้องกันและปราบปราม อาจเป็นการจำกัดสิทธิต่อประชาชนในการใช้เสรีภาพของตน 

แต่ก็ไม่เสมอไป

ในประเทศอินเดียในปี 2563 ออกกฎหมายใช้ในรัฐมหาราษฏระ เกี่ยวกับการต่อต้านไสยศาสตร์และมนต์ดำ (The Anti Superstition and Black Magic Act)5 โดยให้เหตุผลว่า เพื่อกำจัดการกระทำใดๆ ที่วิทยาศาสตร์อธิบายไม่ได้ซึ่งกำลังแพร่หลายในสังคม และอาจส่งผลเสียต่อชุมชน อีกทั้งเป็นการป้องกันไม่ให้ผู้บริสุทธิ์ถูกเอารัดเอาเปรียบจากผู้หยั่งรู้ทั้งหลาย 

ที่น่าสนใจคืออีกหนึ่งเหตุผลในการออกกฎหมายนี้ก็คือ ‘เพื่อเป็นการมอบชีวิตที่มีศักดิ์ศรีให้กับประชาชนทุกคน ไม่ให้ถูกใครมองว่าเป็นพวกเชื่อเรื่องงมงายและไร้เหตุผล’

ประวัติศาสตร์จะไม่ซ้ำ ประวัติศาสตร์จะต้องเปลี่ยน

เพื่อไม่ให้ประวัติศาสตร์ซ้ำรอยและเพื่อป้องกันความเสียหายในอนาคต เพราะจากคดีตัวอย่างที่ผ่านมาเห็นได้ว่ามีความเป็นไปได้ที่จะก่อเหตุ ‘ทำร้ายกันในโลกแห่งความเป็นจริง’ กฎหมายอาจไม่เพียงพอและไม่ทันกับการเปลี่ยนผ่าน ดังนั้นการสร้างความตระหนักรู้หรือเรียกสติก็เป็นส่วนสำคัญ โดยมีวิธีการดังนี้

หนึ่ง ส่งเสริมความรู้ทางวิทยาศาสตร์ ความเชื่อในลัทธิเป็นสิ่งที่วิทยาศาสตร์อธิบายไม่ได้เป็นขั้วตรงข้ามของวิทยาศาสตร์ การเพิ่มความรู้ทางวิทยาศาสตร์จะช่วยเพิ่มความสามารถในการรู้จักสงสัยและตั้งคำถาม ลดการเชื่อคนง่าย ไม่งมงาย ลดการใช้ลางสังหรณ์หรือเซนส์ของตัวเองแบบไม่มีที่มาที่ไป รู้จักการวิเคราะห์โดยใช้หลักการและเหตุผล ซึ่งสอดคล้องกับข้อมูลของทีมนักวิจัยด้านประสาทจิตวิทยา (Neuropsychology) ของมหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ (University of Cambridge) ที่ค้นพบว่า คนที่มีแนวโน้มจะเลื่อมใสศรัทธาในความเชื่อแบบสุดโต่ง มักจะมีความสามารถในการใช้สติปัญญาวิเคราะห์เรื่องยากและซับซ้อนได้ต่ำกว่าผู้อื่น 

สอง การควบคุมเนื้อหาทางออนไลน์ โซเชียลมีเดีย อัลกอริทึ่ม เป็นระบบที่ถูกออกแบบมาให้เกิดการรวมตัวของกลุ่มคนที่เชื่อเรื่องเดียวกัน ดังนั้นหากขาดการควบคุมอาจทำให้วงจรลัทธิที่สุ่มเสี่ยงอันตรายแผ่ขยายไปอย่างรวดเร็ว แต่ขณะเดียวกัน บนพื้นที่ออนไลน์ก็มีประโยชน์ในแง่ที่ช่วยให้คนสามารถหาข้อมูลเพื่อหักล้างความเชื่อบางอย่างได้ แต่ก็ต้องพึงระวังไว้ว่า ข้อมูลที่มีบนโลกอินเทอร์เน็ตมีมากมายเหลือเกิน และมีแนวโน้มที่คนจะเชื่อข้อมูลที่มีการส่งต่อหรือแชร์กันระหว่างเพื่อน มากกว่าการเชื่อข่าวจากสื่อกระแสหลักดั้งเดิมที่ออกจากสำนักข่าว ทั้งที่อย่างน้อยสื่อกระแสหลักดั้งเดิมก็มีการตรวจสอบข้อเท็จจริง และมีความรับผิดชอบและจรรยาบรรณสื่อกำกับอยู่

เชิงอรรถ

1 From ‘Mother God’ to Mummified Corpse: Inside the Fringe Spiritual Sect ‘Love Has Won’, https://www.rollingstone.com/culture/culture-features/love-has-won-amy-carlson-mother-god-1254916/

2 20 มี.ค 1995 : โอมชินริเกียว ถล่มรถไฟใต้ดินญี่ปุ่นด้วย “ซาริน” โกลาหลทั่วโตเกียว!… อ่านข่าวต้นฉบับได้ทาง https://www.silpa-mag.com/this-day-in-history/article_29564

3 What You Need to Know About the Manson Family Murders, https://www.smithsonianmag.com/history/manson-family-murders-what-need-to-know-180972655/

4 Jonestown mass murder-suicide, Guyana [1978], https://www.britannica.com/event/Jonestown

5 Anti Superstition And Black Magic Act- Need, Issues & Way Ahead!

Tags: , , , , ,