ถนัดซ้ายร้ายทุกคน?: ว่าด้วยเรื่องมือซ้ายและมือขวาในภาษาอังกฤษ

สำหรับคนส่วนใหญ่แล้ว เวลาส่องกระจก เราจะเห็นว่าอวัยวะที่ปรากฏในเงาสะท้อนมีลักษณะค่อนข้างสมมาตรซ้ายขวา หากด้านซ้ายมีหู ด้านขวาก็จะมีหูด้วยเช่นกัน หรือหากมีแขนซ้ายก็จะมีแขนขวาอยู่ในตำแหน่งเดียวกันอีกซีก

แต่กระนั้น ไม่ได้แปลว่าอวัยวะเดียวกันจะมีลักษณะหรือธรรมชาติเหมือนกันทุกประการ ตัวอย่างเช่นมือของเราเป็นต้น แม้คนส่วนใหญ่จะมีมือสองข้าง แต่ก็มักมีมือข้างที่ถนัดกว่า (ภาษาอังกฤษเรียก dominant hand) เวลาจะหยิบจับสิ่งของหรือทำสิ่งต่างๆ เราก็มักใช้มือข้างที่ถนัดนี้เป็นหลัก

ก่อนที่นักวิทยาศาสตร์จะพบว่าความถนัดนี้เป็นลักษณะทางพันธุกรรม คนสมัยก่อนเคยมีความเชื่อต่างๆ มากมาย (เช่นว่าคนที่ถนัดมือซ้ายเป็นเพราะพ่อแม่เลี้ยงไม่ดีบ้าง ไม่ก็เพราะเป็นคนชั่วร้ายเลวทราม) และยังหลงเหลือให้เราเห็นในคำที่เราใช้ในภาษาอังกฤษทุกวันนี้

สัปดาห์นี้ เราจะไปดูกันว่า มีคำศัพท์อะไรบ้างในภาษาอังกฤษที่เกี่ยวข้องกับความถนัดซ้ายและขวา และคำเหล่านี้เผยให้เราเห็นความคิดความเชื่ออะไรบ้างของคนสมัยก่อน

ถนัดซ้าย

ในหลายวัฒนธรรมทั่วโลก มือข้างซ้ายมักถูกมองว่าเป็นฝั่งที่สกปรกแปดเปื้อน เพราะเป็นฝั่งที่ใช้ชำระล้างกายหลังปฏิบัติกิจในห้องน้ำ ทำให้คนเลี่ยงไม่ใช้มือซ้ายในการหยิบจับอาหารในหลายๆ วัฒนธรรมทั่วโลก เช่นในศาสนาอิสลามและในประเทศอินเดีย

บางความเชื่อก็มองซีกซ้ายของร่างกายเป็นฝั่งที่สัมพันธ์กับความชั่วร้าย เช่นในคริสต์ศาสนา เคยมีความเชื่อว่านักบุญส่วนใหญ่จะไม่ยอมกินนมแม่จากเต้านมซ้ายตอนเป็นทารกเพราะสัมผัสได้ถึงความชั่วร้าย หรือบางคนเวลาทำเกลือหกแล้วกลัวโชคร้ายก็จะโยนเกลือข้ามไหล่ซ้ายเพื่อแก้เคล็ดเพราะเชื่อว่าปีศาจอยู่ด้านหลังเราทางฝั่งซ้าย

ด้วยเหตุนี้ คำที่เกี่ยวข้องกับด้านซ้ายก็มักมีที่มาจากคำที่มีความหมายเชิงลบหรือไม่ก็พัฒนาไปเป็นคำที่มีความหมายไม่ค่อยจะดีเท่าไหร่

คำพื้นฐานที่หมายถึง ซ้าย ในภาษาอังกฤษก็คือคำว่า left คำนี้มาจากคำว่า lyft ในภาษาอังกฤษเก่า หมายถึง อ่อนแอ เปลี้ย ปวกเปียก (ไม่ได้มาจากรากเดียวกับ left ที่เป็นรูปอดีตของ leave) แม้ปัจจุบันคำว่า left จะไม่ได้มีความหมายเชิงลบในตัวชัดเจน แต่ก็มักจะไปปรากฏในสำนวนที่ความหมายไม่ค่อยจะดี ตัวอย่างเช่น คนที่เต้นไม่เป็น ท่าทางเก้งก้างเงอะๆ งะๆ เราก็จะบอกว่าคนคนนั้น have two left feet นัยว่าที่เต้นแล้วไม่เอาอ่าวเพราะมีแต่ขาข้างที่ไม่ถนัด หรือคำชมที่แฝงคำด่า เช่น ใส่ชุดนี้แล้วดูเพรียวเชียว (คือแอบเหน็บว่าอ้วนทางอ้อม) ก็จะเรียกว่า left-handed compliment (เรียก back-handed compliment ก็ได้)

ส่วนการแต่งงานระหว่างคนต่างฐานันดรในกรณีที่ฝ่ายที่ฐานันดรต่ำกว่าไม่มีสิทธิ์ได้รับยศหรือสืบทอดมรดก ก็จะเรียกว่า left-handed marriage เพราะว่าในงานสมรสแบบนี้ ฝั่งที่ฐานันดรสูงกว่าจะยื่นมือซ้ายออกไปรับมือของอีกฝ่ายแทนมือขวา (การแต่งงานแบบนี้มีอีกชื่อคือ morganatic marriage)

นอกจากนั้น คำว่า sinister ในภาษาละติน แปลว่า ซ้าย แต่เดิมชาวโรมันเชื่อว่าฝั่งซ้ายเป็นฝั่งอัปมงคล เวลาที่โหรดูนกบินเพื่อทำนายชะตา หากเห็นว่านกบินมาจากทางซ้ายก็จะถือว่าเป็นลางไม่ดี ด้วยเหตุนี้ เมื่อภาษาอังกฤษยืมคำว่า sinister มาใช้เป็นคุณศัพท์ คำนี้จึงมีความหมาย ชั่วร้าย เช่น a sinister smile ก็จะเป็นรอยยิ้มแบบตัวร้ายในหนัง เป็นต้น อีกทั้งยังใช้ตั้งชื่อเป็นตัวร้ายในการ์ตูนซูเปอร์ฮีโร่ต่างๆ เช่น Mister Sinister ในเรื่อง X-Men ของค่าย Marvel และ Sinistro คู่ปรับตัวฉกาจของ Green Lantern จากค่าย DC

ทั้งนี้ ภาษาอังกฤษยังยืมคำว่า gauche ที่หมายถึง ซ้าย มาจากภาษาฝรั่งเศสด้วย ด้วยความที่คนส่วนมากถนัดขวา เวลาใช้มือซ้ายแล้วดูเงอะงะงุ่มง่าม คำว่า gauche จึงหมายถึง งุ่มง่าม เปิ่น เซ่อซ่า ไม่รู้จักมารยาททางสังคม เช่น ออกจากงานเลี้ยงโดยไม่ไปร่ำลาเจ้าภาพงาน เป็นต้น

นอกจากนั้น ในภาษาอังกฤษยังมีคำว่า gawky หมายถึง เงอะงะ ซุ่มซ่าม ว่ากันว่ามาจาก gawk-handed ซึ่งแน่นอนว่า gawk ในที่นี้ก็หมายถึง ซ้าย นั่นเอง

อีกคำหนึ่งที่ยังอุตส่าห์มาสัมพันธ์กับมือซ้ายได้ก็คือคำว่า aristocracy ที่หมายถึง ขุนนางหรือชนชั้นสูง คำนี้มาจากคำกรีก kratos ที่หมายถึง อำนาจ การปกครอง (แบบที่เจอใน democracy) มารวมกับ aristos หมายถึง ดีที่สุด ด้วยความที่ชาวกรีกก็ชื่อว่ามือซ้ายเป็นมืออัปมงคล จึงไม่เรียกชื่อมือซ้ายตรงๆ คล้ายๆ ที่พ่อมดแม่มดในเรื่อง Harry Potter ไม่กล้าพูดชื่อ Voldemort และสรรหาคำรื่นหู  (euphemism) มาใช้เรียกมือซ้ายแทน ซึ่งคำนั้นก็คือ aristerós แปลว่าดีที่สุด และมาจาก aristos ที่เจอในคำว่า aristocracy นั่นเอง

ทั้งนี้ คนที่ถนัดซ้ายเรียกว่า a left-handed person หรือ a left-hander หรือถ้าอยากเรียกให้ไม่เป็นทางการก็อาจใช้คำว่า leftie ส่วนในอเมริกามีสแลงที่ใช้อีกคำ คือคำว่า southpaw ว่ากันว่ามีต้นกำเนิดจากสังเวียนมวย คือเป็นคำที่ใช้เรียกหมัดซ้าย ก่อนจะกลายมาใช้หมายถึงคนถนัดมือซ้ายภายหลัง

ถนัดขวา

ในภาษาอังกฤษ คำว่า ขวา คือ right มีต้นกำเนิดมาจากคำว่า riht ในภาษาอังกฤษเก่า หมายถึง ตรง ด้วยความที่มนุษย์เรานำความตรงมาใช้ทำความเข้าใจและอธิบายแนวคิดนามธรรมอย่าง ความถูกต้อง มีศีลธรรม ซื่อสัตย์ กับความตรง (เหมือนคำว่า เถรตรง ในภาษาไทย) คำนี้จึงหมายถึง ดี ถูกต้อง ไปด้วย

ด้วยความที่มือซ้ายเป็นมือที่ไม่ดีไปแล้ว มือขวาจึงถือเป็นมือที่ดี นับเป็นมือข้างที่ถูกต้องและควรใช้ คำว่า right จึงถูกนำมาใช้เรียก มือขวา ในท้ายที่สุด

ทั้งนี้ ความหมายของคำว่า right ที่แปลว่า ถูกต้อง เหมาะสม ยังพัฒนาต่อไปจนหมายถึง สิ่งที่ควรทำ หน้าที่ กฎเกณฑ์ และกลายมาหมายถึง สิทธิ์ อย่างในคำว่า human rights ในปัจจุบันด้วย

คำว่า right นี้เป็นญาติกับคำว่า rectus ในภาษาละติน มีความหมายว่า ตรง ถูกต้อง เช่นเดียวกัน และเป็นที่มาของคำต่างๆ ในภาษาอังกฤษที่มี rect อยู่ในคำ เช่น correct (ถูกต้อง), direct (ตรง), erect (ตั้งตรง), และ rectum (ลำไส้ตรง)

ทั้งนี้ ภาษาฝรั่งเศสได้ยืมคำว่า directum ไปจากภาษาละติน (ญาติกับคำว่า direct ในภาษาอังกฤษ) และนำไปปู้ยี้ปู้ยำออกมาจนได้คำว่า droit ที่แปลว่า ตรง หรือ ขวามือ ในปัจจุบัน นอกจากนั้น คำนี้ยังแปลว่า สิทธิ์ ได้เหมือนคำว่า right ในภาษาอังกฤษและเป็นที่มาของสำนวน à droit ในภาษาฝรั่งเศสเก่า หมายถึง ตามสิทธิ์ หรือ ตามที่สมควรจะเป็น ภายหลังภาษาอังกฤษยืมมาใช้เป็นคำคุณศัพท์ adroit หมายถึง คล่องแคล่ว ชำนาญ มีไหวพริบ เช่น an adroit negotiator ก็จะหมายถึง นักเจรจาที่มีไหวพริบปฏิภาณดีเยี่ยม

แต่ทั้งนี้ภาษาอังกฤษยังมีคำว่า maladroit ด้วย เกิดจากการเติม mal- ที่แปลว่า เลว ไม่ดี (เช่นใน malnutrition ที่แปลว่า ทุพโภชนาการ) ลงไปหน้า adroit จะใช้เป็นคุณศัพท์ความหมายว่า เงอะงะ ซุ่มซ่าม ไร้ทักษะ ก็ได้ หรือจะใช้เป็นนามหมายถึงคนที่มีลักษณะเช่นนี้ก็ได้

ส่วนในภาษาละติน คำที่หมายถึง ขวา ตรงข้ามกับ sinister ก็คือคำว่า dexter นอกจากจะนำมาใช้ตั้งชื่อเด็กผู้ชายแล้ว (เช่น Dexter ในซีรี่ส์ชื่อเดียวกัน) คำนี้ยังไปปรากฏในคำอื่น เช่น dexterous หมายถึง ใช้มือได้คล่องแคล่ว เพราะว่ามือขวาเป็นข้างที่คนส่วนใหญ่ใช้ได้ถนัดคล่องแคล่วนั่นเอง นอกจากนั้น ยังมีคำว่า ambidextrous มาจาก ambi- แปลว่า ทั้งคู่ รวมกับ dexter ที่แปลว่า มือขวา จึงมีความหมายว่า ถนัดทั้งมือซ้ายและขวา เหมือนมีมือขวาสองข้างยังไงยังงั้น (ส่วนถ้าไม่ถนัดทั้งสองข้างเรียก ambisinister คือเหมือนมีมือซ้ายสองข้าง)

ทั้งนี้ หากสืบสาวกลับไปจริงๆ คำว่า dexter ในภาษาละตินนี้เป็นญาติกับคำว่า ทักษิณ ที่แปลว่า ทิศใต้ หรือ ข้างขวา ที่ภาษาไทยยืมมาจากบาลีสันสกฤตด้วย (เช่น ทักษิณาวัตร หรือ การเดินเวียนขวา) ที่มือขวามาโยงกับทิศใต้ ว่ากันว่าเป็นเพราะเมื่อเราหันหน้าไปทางทิศตะวันออก มือขวาของเราจะเป็นทิศใต้นั่นเอง

บรรณานุกรม

• http://www.etymonline.com/
• American Heritage Dictionary of the English Language
• Ayto, John. Word Origin: The Hidden Histories of English Words from A to Z. 2nd ed. A&C Black: London, 2008.
• Lewis, Norman. Word Power Made Easy.  Pocket Books: New York, 1978.
• Oxford Advanced Learners’ Dictionary
• Shorter Oxford English Dictionary
• Sims, Michael. Adam’s Navel: A Natural and Cultural History of the Human Form. Penguin Books: New York, 2003.
• The Merriam-Webster New Book of Word Histories. Merriam-Webster, 1991.
• Watkins, Calvert. The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots. 3ed., Houghton Mifflin Harcourt: New York, 2011.