“ต๊กใจตื่นมาเสียนี่ แหม้ เสียดายจัง เฮ้อ เสียดายจัง”
ท่อนหนึ่งในเนื้อเพลงผู้ชายในฝัน ของ พุ่มพวง ดวงจันทร์ น่าจะสะท้อนอารมณ์ของใครหลายคนที่เคยเจอสถานการณ์ ‘สะดุ้งตื่นตอนฝันกำลังเข้าไคลแมกซ์’ ได้เป็นอย่างดี
ก็แหม นานๆ จะฝันดีเป็นพิเศษ แถมฝันในสิ่งที่ชีวิตปกติไม่น่าจะได้พบ หรือบางทีก็ฝันถึง ‘คนในฝัน’ แต่สุดท้ายก็ต้องมาตื่นแบบกะทันหันทั้งที่ยังไม่เจอบทสรุปที่ดีที่สุด ถ้าไม่เสียดายก็ไม่รู้จะพูดออย่างไรแล้ว
ความจริงแล้วนี่เป็นเรื่องปกติที่มีเหตุผลทางจิตวิทยารองรับ แรกสุดความฝันประเภทนี้เรียกว่า ‘ความฝันที่รู้ตัว’ (Lucid Dream) นั่นคือความฝันที่เราตระหนักรู้ว่า กำลังฝันอยู่แม้ในขณะหลับ บางครั้งก็สามารถควบคุมหรือกำหนดเรื่องราว ตัวละคร และสภาพแวดล้อมในฝันได้ ซึ่งมักเกิดขณะหลับฝันแบบ REM (Rapid Eye Movement คือช่วงการนอนหลับที่สมองทำงานใกล้เคียงตอนตื่น เกิดความฝันที่ชัดเจนมีเรื่องราว และมีอารมณ์เข้ามาเกี่ยวข้องมากที่สุด) ที่สมองตื่นตัวสูง
แม้จะเป็นเรื่องน่าหงุดหงิดที่ต้องสะดุ้งตื่นตอนจังหวะสำคัญ แต่เพื่อให้เห็นภาพว่า ทำไมความฝันถึงมักจบก่อนช่วงไคลแมกซ์ เราลองมาดูสาเหตุอย่างเป็นระบบจิตวิทยาและสมองกัน
สมองปลุกตอนอารมณ์พุ่งสูง
ในตอนที่ฝันกำลังเข้าใกล้จุดพีก เช่น มีความสุขมากๆ มีความตื่นเต้นสูง มีความกลัวรุนแรง หรือมีความโรแมนติกเข้มข้น ระบบประสาทอัตโนมัติ (Autonomic Nervous System) ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของระบบประสาทที่ควบคุมการทำงานของอวัยวะภายในและกล้ามเนื้อเรียบ โดยที่เราไม่ต้องสั่งการโดยตรง เช่น การเต้นของหัวใจ ความดันโลหิต การหายใจ การย่อยอาหาร และการขับถ่ายจะขยับตัวตามทันที
สิ่งนี้ส่งผลให้หัวใจเต้นเหมือนตอนออกกำลังกายเบาๆ ความดันเลือดเปลี่ยน กล้ามเนื้อกระตุกเป็นจังหวะ คลื่นสมองมีความแปรปรวนเพิ่มขึ้น ซึ่งเป็นสัญญาณที่ร่างกายตีความว่า ‘ต้องตื่น’ เพื่อ ‘ความปลอดภัย’ เพราะสมองถูกออกแบบให้ตื่นเมื่อการกระตุ้นทางอารมณ์สูงขึ้น จึงกลายเป็นว่า พอกำลังเข้าฉากไคลแมกซ์ ร่างกายก็ตกใจเบาๆ และปลุกเราจากห่วงนิทราเฉยเลย
ฝัน (สมบูรณ์) ออกแบบไม่ได้
โดยธรรมชาติแล้ว ความฝันเป็นเพียงความฝัน ไม่ใช่หนัง นิยาย หรือซีรีส์ ที่มีตอนจบสมบูรณ์ แต่ทำหน้าที่ทางจิตวิทยา เช่น ปลดปล่อยความเครียด จำลองปัญหา ประมวลผลความกลัว ซักซ้อมสถานการณ์ทางสังคมหรืออันตราย หรือล้างข้อมูลบางส่วนในสมอง ฉะนั้นแล้ว ‘ตอนจบ’ จึงไม่ใช่เรื่องสำคัญของสมอง แต่กระบวนการระหว่างฝันต่างหากที่สำคัญกว่า
ดังนั้นเมื่อฝันกำลังถึงตอนไคลแมกซ์ สมองอาจตีความว่าได้รับข้อมูลที่ต้องการแล้ว จึงสับเปลี่ยนฉากให้เราตื่นทันที โดยไม่สนใจว่า เรากำลังจะจิ้มสเต๊กริบอายพรีเมียมเข้าปากอยู่แล้วแท้ๆ
REM ผู้กำกับสั่งคัต
อย่างที่เกริ่นไปในตอนแรกว่า ความฝันที่ชัดเจนจะเกิดใน REM หรือช่วงการนอนหลับที่สมองทำงานใกล้เคียงกับตอนตื่น ทำให้สมองตื่นตัวมาก ร่างกายยังคงผ่อนคลาย อารมณ์เข้มข้น แต่ช่วง REM นั้นมีจำกัด และวนรอบทุก 80-110 นาที และเมื่อจบช่วงก็จะตัดจบแบบ ‘ฉับพลัน’ ไปเลย เหมือนมีใครมาสั่งคัต เพราะรอบการนอนนั้นทำงานตาม ‘สัญญาณชีวภาพ’ ไม่ใช่ตามเนื้อเรื่องในฝัน
ฮอร์โมนเสนอหน้ามาพร้อมกัน
ฝันดีโดยเฉพาะฉากโรแมนติก เข้าด้ายเข้าเข็ม หรือกำลังจะได้รับบางสิ่งที่ดี ทำให้สมองหลั่งโดปามีน ออกซิโทซิน เซโรโทนิน และอะดรีนาลีนบางส่วน เจ้าฮอร์โมนเหล่านี้ที่เสนอหน้ามาพร้อมกันนี่เอง ทำให้ฉากไคลแมกซ์ในฝันนั้นมีพลังทางอารมณ์ที่สูงมาก และถ้าสูงเกินไปก็อาจเสี่ยงต่อหัวใจที่เต้นแรงจนร่างกายคิดว่าอันตราย อาจเกิดภาวะละเมอ หรือบางคนที่มีปัญหาสุขภาพอาจเกิดอาการชักในบางรูปแบบ กระทั่งร่างกายเข้าใจผิดว่า ต้องตอบสนองทางกายจริงๆ มันจึงเรียนรู้ที่จะ ‘ตัดก่อนตาย เตือนก่อนวายวอด’ เพื่อความปลอดภัยของร่างกายในขณะที่เราไม่สามารถควบคุมตัวเองได้
สมองชอบความคาดหวังมากกว่าผลลัพธ์
นี่เกี่ยวข้องกับระบบรางวัลในสมอง (Reward System) คือโครงสร้างเครือข่ายในสมองที่ทำให้เกิดความรู้สึกดี มีความสุข เมื่อทำกิจกรรมที่จำเป็นต่อการอยู่รอด หรือได้รับสิ่งกระตุ้นที่ชอบ โดยเฉพาะสารโดปามีน ซึ่งนักประสาทวิทยาพบว่า โดปามีนจะขึ้นสูงสุดตอนกำลังจะได้ ไม่ใช่ตอนได้มาแล้ว เหมือนเวลาเรากำลัง ‘ลุ้น’ อะไรสักอย่างในชีวิตจริงนั่นแหละ เพราะช่วงที่ ‘กำลังจะได้’ คือช่วงที่สมองสนุกที่สุด
ฝันเองก็ใช้หลักเดียวกัน ช่วง ‘เกือบ’ ทำสำเร็จทำให้สมองทำงานหนักกว่า เหมาะกับการเรียนรู้และประมวลผลเชิงอารมณ์มากกว่า จึงไม่น่าแปลกใจที่ฝันมักจบก่อนช่วงพีกทุกที
แม้จะน่าหงุดหงิด แต่หากนึกถึงคำที่คนมักพูดทำนองว่า ‘ความรู้สึกดี ตื่นเต้น และมีความสุข มักเกิดขึ้นตอนยังไม่ได้รับมากกว่าได้รับมาแล้ว’ ก็อาจพอช่วยพยุงความรู้สึกเสียดายได้บ้าง เพราะอย่างไรเสีย ‘ความเกือบ’ ก็เป็นธรรมชาติของความฝัน
บางอย่างไม่จำเป็นต้องมีตอนจบก็ได้ แค่เคยรู้สึกดีกับมันอย่างที่สุดก็อาจเพียงพอแล้ว
ที่มา:
– https://www.mirror.co.uk/news/health/reason-always-seem-wake-up-8544204
– https://www.webmd.com/sleep-disorders/lucid-dreams-overview
